Bu kitapta Hüseyin Sultanzade “kentin fiziksel mekânları” ile ekonomik, sosyal ve çevresel değişiklikler arasındaki karşılıklı ve bağdaşık ilişkilerin izlerini sürmektedir. Bu doğrultuda, kentin fiziksel mekânlarının meydana gelişi, değişimleri ve yok oluşunun İslam öncesi zamanlardan geç 20. yüzyıla kadar çerçevesini çizmektedir.

Yazara göre, 20. yüzyılın öncesinde İran’da kentsel mekânların gelişimi, organik ve sosyal değişimlerle uyum içinde olan dönüşümlerdi. Modern teknolojinin gelişi ve bunun sonucunda toplumsal normlarda oluşan değişiklikler sonrasında eski yapılar kentin modern mekânları ile eşgüdüm sağlama kabiliyetlerini yitirmişlerdir. Ne var ki, yazar tarafından yapılan bu ilk değerlendirme, kitabın giriş kısmına hapsedilmiştir ve kitap, İran platosunda bulunan şehirlerdeki değişimleri ve şehirleşmeyi etkileyen faktörlerin özet açıklamalarını sunacak belirli bir teori ortaya koymaksızın devam etmektedir. Yazarın ele aldığı, Bağdat, Kufe, Belh ve Buhara gibi bazı şehirler çağdaş İran’ın siyasal sınırlarına artık dâhil değildir.

Kitapta edebî ve tarihî metinler ve seyahatnameler dâhil olmak üzere çok sayıda önemli ve çeşitli kaynak kullanılmaktadır. Bunların çok azı yabancı kaynaktır.

Birinci bölüm İslam’ın gelişinden önce kentleşmeyi etkilemiş olan idari, askerî , dinî ve ticari faktörlerin rolünü ele almaktadır. Sonrasında eski hisarlar, vilayetler, banliyöler, pazarlar ve meydanlar gibi kentsel unsurlar anlatılmaktadır. İkinci ve üçüncü bölümler İslam’ın gelişinden 1976’ya kadar, Tahran’daki şehirlerin genel ve fiziksel niteliklerini değerlendirmektedir. Dördüncü bölüm toplumsal değişimin yansıtılması ya da başlatılmasında okulların ve camilerin oynadığı hayati role işaret etmektedir. Aynı zamanda mahalleler, camiler, okullar, meydanlar, pazarlar gibi çeşitli fiziksel mekânların işlevi ve doğası arasındaki ilişkilere vurgu yapmaktadır. Son bölüm bir şehrin inşası, şekli ve görünümünün bir diğerinden nasıl ayrıldığını ele almaktadır. Ekler, kentsel ve kırsal alanların değişik niteliklerini ele almaktadır.

Bu kitap hâlihazırda İran üniversitelerinde, şehir planlaması ve şehir inşası çalışmaları müfredatında bulunan akademik kaynaklar arasındadır.

Iraj Esmaeilpour Ghoochani

Çeviren Metin Yeğenoğlu