Al-Ibesh, Ahmed ve Shihabi, Koutaiba. Maʻalim Dimashq al-Tarikhiyyah: Dirasah Tarikhiyyah wa-Lughawiyyah ʻan Ahyaʼiha wa-Mawaqiʻiha al-Qadimah, Turathuha wa Usuluha wa Ishtiqaq ‘Asma‘iha. Damascus: Wizarat al-Thaqafah fi al-Jumhuriyyah al-ʻArabiyyah al-Suriyyah, 1996, 557 s.

Bu kitap Suriye’nin başkenti Şam’daki şehir adlarının bir derlemesi ve tarihî ve dilbilimsel bir çalışmasıdır. Kitap yirminci yüzyılın ortasından önceki dönemde şehrin simgesel yapılarına verilen isimlere, özellikle de hâlâ kullanımda olanlara odaklanmaktadır.

Kitap basit bir yapıya sahiptir. Toponiminin kısa bir genel açıklaması ve hem eski hem de çağdaş olmak üzere en önemli Arap düşünürlerinin bu alana yapmış olduğu katkılarla başlamaktadır. Yazar ana bölümden önce kullandığı metodolojiyi sunmuştur.

Kitap alfabetik olarak sıralanmış yer adları ve bunlara dair kısa, açık bir dille yazılmış coğrafi ve tarihî açıklamalardan oluşmaktadır. Her madde için özet bir etimoloji de verilmiştir. Bu, isimlerin Arapça, Aramice, Türkçe, Fransızca ve diğer dillerdeki kökenlerine dair dilbilimsel bir incelemeyi içermektedir. Her maddeyi “muhabere eden” bir son not takip etmektedir ve bazı maddeler kitaptaki başka maddelere atıflar içermektedir.

Araştırılan yer adlarının köken ve içerimleri alışılmadık derecede zengin ve çeşitlidir. Yazarın çalışmasına göre bazı yer isimleri göze çarpan coğrafi özelliklere, Qassyun, çeşitli olaylara, al-Hariqa, belirli mesleklere, suq al-Bzuriyyah, veya coğrafi yönlere, al-Bab al-Sharqi, atıfta bulunmaktadır. Bazılarının isimleri bunları inşa edenlere, bir ailenin, hayvanın, bitkinin, rengin, sayının, yapının veya bunlar içerisinde yaşayan halkların isimlerine atfedilmiştir. Başkaları yazılı veya sözlü dinsel metinlerle ilişkilendirilmiş; adını başka ülkelerdeki şehir veya caddelerden almış veya bazı tuhaf metaforlardan doğmuştur.

Kitap “Şam” isminin otuz üç sayfa boyunca süren tam ve kapsayıcı etimolojik incelemesi nedeniyle övgüye değerdir. Buna kitabın başvurulan Arapça ve diğer dillerdeki kitaplara, sözlüklere ve haritalara dair, Suriye’deki toponimlerin tamamı üzerine çalışmalara katkıda bulunmak isteyen araştırmacılar için faydalı olabilecek, geniş ve iyi düzenlenmiş kaynakçasını eklemek gerekir. Dahası, kitap Şam üzerine tarihî , coğrafi, antropolojik, kültürel ya da dilbilimsel araştırma yapmak isteyen bilim insanları için bir giriş okuması olarak da işlev görebilir.

Kitaba Şam’ın bahsedilen simgesel yapılarının yerini gösteren bir harita ile bu yerlerin güncel resimlerinin konulması faydalı olabilirdi. Bundan başka, bu yerlerin isimlerinin bir dizininin konulması, belirli bir bilgiyi arayan okuyucular için yararlı olabilirdi. Bunun da ötesinde, bu yerlere dair toplanmış olan anlatıların bazılarının ek olarak kitaba konulması, mülakat yapılan kişilerin çalışmaya katkısını teslim etme işlevini görebilirdi. Ne var ki, bu kitap yine de Şam’ın tarihi ve coğrafyası üzerine değerli bir kaynak ve yerel sözlü tarihinin büyük bir kısmının başarılı bir dokümantasyonunu sunmaktadır.

Maha Yaziji

Çeviren Metin Yeğenoğlu