العلي، صالح أحمد. الكوفة و أهلها في صدر الإسلام: دراسة في أحوالها العمرانية و سكانها و تنظيماتهم. بيروت: شركة المطبوعات للتوزيع و النشر، ٢٠٠۳ ، ٥۳١ ص

Al-ʻAli, Salih Ahmad. Al-Kufa wa Ahluha fi Sadri al-Islam: Dirasah fi Ahwaliha al-ʻUmraniyyah wa Sukkaniha wa Tanzimatihim. Beirut: Sharikat al-Matbuʻat lil-Tawziʻ wa-al-Nashr, 2003, 531 s.

Bu kitap Kûfe’nin erken tarihi hakkında bir incelemedir. Kitapta şehir topografisi, kabilevi ve etnik farklılıklar ve Kûfe’de cereyan etmiş politik gelişmeler yer almaktadır.

Çalışma yirmi bir bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm, Kûfe’nin erken tarihi hakkındaki kaynaklarla ilgilidir. Bu bölüm hem mevcut hem de kayıp kaynaklardan söz etmekte ve çok sayıdaki modern Batılı çalışmaların bir tartışması ile sona ermektedir.

Geri kalan bölümler Kûfe’nin erken tarihinin çeşitli yönlerini ele almaktadır. Söz konusu bölümler önemli yerleri, anıtları ve cuma mescidini tasvir etmektedir. Yazar Kûfe’nin coğrafî konumunu, idari bölgesini, nüfusunu ve ekonomik hayatını da ele almaktadır.

Yazar Arabistan’ın farklı bölgelerinden Kûfe’ye gelen “Arap Yarımadası’nın güney bölgesindeki kabileler”, “Hicaz kabileleri” vs. gibi Arap kabile gruplarının Kûfe’ye yerleşmesini tartışmadan önce şehirdeki kabîlevî farklılıkları ve İslam İmparatorluğu’nun farklı bölgelerindeki Kûfeli göçmenleri tartışmaktadır. Kitapta Yemen kabilelerine ayrılmış özel bir bölüm bulunmasına rağmen, yazar -ilginç bir şekilde- bir bölümün tamamını güney Arabistanlı Hamdan kabilesine hasredip Arap olmayan Kûfeli savaşçıların ve Arap kabilelerinin Arap olmayan müvekkillerinin (mevalilerin) rolünü tartışmaktadır. Yazar Kûfe nüfusunu soylular (eşraf) ve avam (amme) şeklinde ikiye ayırmak suretiyle sınıflandırmaya çalışmaktadır. Diğer konuların yanı sıra, “avamın düşünme seviyesi” gibi meseleleri ele almaktadır ki bunu yaparken avamın düşük niteliklerini tasvir eden çok sayıdaki kaynaktan alıntı yapmaktadır. Bununla birlikte, yazarın bu mesele hakkında ne düşündüğü açık değildir.

Son iki bölüm Hz. Ali’nin halifeliği boyunca Kûfe’deki siyasal yaşamı, Hz. Ali’nin taraftarlarının rolünü ve üçüncü halife Hz. Osman’ın politikalarının etkisini konu edinmektedir.

Kitap eski Kûfe hakkında son derece kıymetli bilgiler içermektedir. Yazar kendi görüşlerini desteklemek amacıyla sık sık birinci el kaynaklardan uzun alıntılar aktarmaktadır. Bununla birlikte, materyaller her zaman tutarlı bir şekilde organize edilmiş değildir. Ayrıca yazar kimi zaman belirli bölümlerle çok fazla ilgisi olmayan bilgiler vermektedir. Kitapta ne tarihsel bir gelişim çizgisi ne de birinci el kaynakların eleştirel bir değerlendirmesi yer almaktadır. Diğer bir eksiklik ise kitabın bir kaynakçasının bulunmamasıdır.

Bir bütün olarak bakıldığında, kitap, erken Orta Çağ Kûfesi hakkındaki birinci el kaynaklarda yer alan bilgilerin güzel bir özetidir ve eleştirel bir gözle okunduğu takdirde faydalı olabilir.

Mushegh Asatryan

Çeviren Fatih Taştan