İstanbul Folkloru

Bayrı, Mehmet Halit. İstanbul Folkloru. İstanbul: A. Eser Yayınları, 1972, 256 s.

Türk folklor araştırmacısı Mehmet Halit Bayrı 1896–1958 yılları arasında İstanbul’da yaşamıştır. Bayrı’nın hayatı boyunca derlediği binlerce folklorik malzemeden oluşan İstanbul Folkloru’nun ilk baskısı 1947 yılında yapılmıştır.

İstanbul’un halk kültürü ile ilgili kimliğini ve zenginliğini ortaya çıkarmayı amaçlayan eser, ‘Tarihte İstanbul’ başlığıyla şehrin kuruluşunu, gördüğü istilaları, Roma ve Bizans dönemlerini, Fatih Sultan Mehmet’in fethini ve Osmanlı döneminde yapılan şehrin kalkınmasına ait çalışmaları panoramik bir bakışla ele alarak ‘Folklorda İstanbul’ başlığıyla asıl konuya giriş yapar.

Şehirlerin sadece ekonomik örgütlenme merkezleri veya fiziksel çevrenin düzenlenip güzelleştirildiği mekânlar olmadığı, içinde yaşayan insanların duygu, inanç ve uygulamalarının şehrin ruhunu oluşturan unsurlar olduğu bu eserle vurgulanmaktadır.

İlk bölümde maddi kültür öğeleri ele alınarak İstanbul’un en tanınan semtleri Beşiktaş, Beykoz, Beyoğlu, Eminönü, Eyüp, Fatih, Kadıköy, Üsküdar mıntıkaları ve buralara bağlı mahalleler tanıtılır. İstanbul’da yaşanan şiddetli kışlar, depremler, büyük yangınlar da bu bölümde ele alınmıştır.

İkinci bölümde İstanbul’da tespit edilen anonim karakterli folklorik yapılı atasözleri, dualar, beddualar, tekerlemeler, bilmeceler, ninniler, maniler, masallar aktarılarak semai kahvelerinde söylenen âşık şiirlerinin farklı türlerinden örnekler verilir.

Üçüncü bölüm ‘Sağlık Folkloru’ başlığını taşır. Sağlık ve hastalık hakkındaki inançlardan söz edilirken kurşun dökmek, tütsülemek gibi çeşitli uygulamalara yer verilir. Halk ilaçları ise önce hastalığın adını belirtmek, sonra da uygulanması gereken reçete şeklinde bir düzenlemeyle sunulur. Burada sayılan hastalıklardan bazıları pamukçuk, kurbağacık gibi halk sağlığı terminolojisi kullanılarak anlatıldığı için halkın hastalık adlandırmalarındaki algısını göstermesi açısından ilginçtir. Bu bölümün son kısmında insan organlarıyla ilgili inançlara yer verilir. Ölüm ve ecel kavramlarının atasözleri ve deyimleri de içine alarak açıklanması, halkın kaçınılmaz son olan ölüm fikrine yaklaşımı, ölümden sonra yapılan törenler ayrıntılı örneklerle desteklenerek aktarılır.

Dördüncü bölüm din folklorudur. Cennet ve cehennem hakkındaki inanmalar, kutsal günler ve bayramlardan sonra İstanbul’daki ziyaret yerleri tanıtılarak büyüler ve cin, peri inançları hakkında bilgi verilir. Beşinci bölüm küçük notlar başlığıyla gençlik çağı uygulamaları ve çocuk oyunlarından bahsederek ay ile ilgili inançlar bölümüyle kitap sonlandırılır.

İstanbul Folkloru, şehirleşme süreci içinde İstanbul halkının dünden bugüne aktardığı halk kültürü verilerini göstermesi, bu verilerin kendine ait yaşam alanlarında yerelden evrensele giderken değişip dönüşmelerini izlemeye yarayacak önemli bir kaynaktır.

Ayşe Duvarcı